![Elurzuloa Aia](https://aiaturismoa.eus/wp-content/uploads/2023/08/elurzuloa-aia.jpg)
Natura parkean zehar dauden baserrien inguruan aztarna ugari aurkituko ditugu:
antzina-antzinakoak diren megalitoak, tumuluak eta trikuharriak alde batetik, eta
industriaurreko elurzulo eta karobiak bestetik.
Pagoetako Estazio Megalitikoa izen bereko mendian dago, Aiako udal-barrutian. Trikuharri bat eta zortzi tumulu hartzen ditu barne: Arreta, Murugil I, Murugil II, Urruztume I, Urruztume II, Urruztume III, Urruztume IV eta Saberriko Haitzak tumuluak eta Olarteta trikuharria.
Dolmenak – “trikuharri” izenarekin ezagun ohi direnak – hildakoak ehorzteko hilobi kolektiboak dira, artzain-tradizioko taldeek eraikiak Kobre eta Brontze-Aroetan, orain dela 5.000 eta 3.000 urte artean.
Antzina, harria berotuz karea lortzeko erabiltzen ziren harrizko labe handiak dira karobiak. Borobilak, 4-8 m bitarteko diametroa izan ohi zuten eta 10 m-ko altuera izan zezaketen. Harria kare-hauts bihurtzen zen, antzinako nekazal munduan beharrezkoa etxeko bizitza eta lanerako: eraikuntzan, ongarri bezala soroetan, desinfektante bezala…
Hemen Euskal Herrian XVIII – XX. mendeetan gailendu zen karearen erabilera eta gaur egun baserrien inguruan aztarna ugari aurki ditzakegu.
Sagastizabalgo erluzuloa eta Nebera baserriko “Nebera handi” eta “Nebera txiki” elurzuloak
Elurra pilatu eta kontserbatzeko zuloak dira. Naturalak izan zitezkeen, mendiaren erliebeari esker, edo gizonak eraikiak. Neguko elurteetan elurrez betetzen ziren, jela egiteko eta gero saldu egiten zen. Gauza askotarako erabiltzen zen izotza eguneroko bizitzan: sendagai bezala, janaria kontserbatzeko eta izozkiak edota edari freskagarriak egiteko. Nebera baserritik gertu bi elurzulo daude; horietako bat, oso haundia, 1660.urtean eraikia izan zen Zarauzko Anderearen aginduz.